Çıyanlar Hakkında Merak Edilen 10 Şey

Yazan ve doğrulayan biyolog Samuel Sanchez

Son Güncelleme: 21 Aralık, 2022

Çıyanlar hakkında merak edilen pek çok şey vardır, ancak ne yazık ki çoğu zaman halk tarafından fark edilmezler. Bu güzel çokayaklıların, uzamış boyutları, alışılmadık sayıda uzuvları ve güçlü çeneleri oldukça korkutucu olduğu için insanlarda oldukça olumsuz bir tepki yaratır. Aslında bu gruptaki bazı türlerin çok acı verici ve hatta öldürücü zehirleri vardır.

Çıplak elle asla bir çıyan yakalamamanız gerekse de, onu uzaktan gözlemlerseniz, yine de onun doğanın bir armağanı olduğunu göreceksiniz. Avlanma yeteneklerinden sergiledikleri ebeveyn bakımına kadar, çıyanlar sizi kayıtsız bırakmayacak – bugün bizimle onlar hakkında 10 ilginç gerçeği öğrenin.

1. Çıyanlar kırkayaklarla akrabadır

Çıyanların davranışlarıyla ilgili merak edilenlere girmeden önce, taksonomik düzeyde bazı temel kavramların altını çizmek istiyoruz. Her şeyden önce, tüm bu hayvanların eklembacaklılar filumuna ve daha fazla uzuvlu barışçıl akrabaları da içeren bir grup olan Myriapoda alt şubesine ait olduğunu belirtmeliyiz

Buna karşılık, tipik çıyanlar, aynı zamanda litobiyomorfları, jeofilomorfları ve scutigeraları da içeren Chilopoda sınıfına aittir. Alışkanlıkları ve adaptasyonları farklılık gösterse de, tüm bu hayvanlar bazı benzer özelliklere sahiptir. Araştırmalar, dünyada 8000’den fazla çıyan türü olduğunu tahmin ediyor, ancak bunlardan sadece 3000’i keşfedildi.

Scolopendromorpha takımı, tipik çıyan türlerini temsil eder.

2. Çıyanların 100 bacağı var mıdır?

Çıyanların türlerine bağlı olarak 30 ila 354 arasında değişebilen değişken sayıda uzuvları vardır. İlginç bir şekilde, tüm bu eklembacaklıların tek sayıda bacak çifti vardır, bu da onların sadece 100 uzuv sahibi olmalarını neredeyse imkansız hale getirir. En tipik çıyanlar olan Scolopendra’nın sabit sayıda yürüyen bacağı vardır.

Scolopendraların istisnalar dışında 21 ila 23 çift bacağı vardır.

3. Çıyanlar ne kadar uzayabilir?

Tüm çıyanların bir dizi benzer özelliği vardır: düzleştirilmiş bir kafa, göze çarpan bir çift anten, güçlü çeneler ve her bölümde bir çift yürüyen bacak ile değişken sayıda vücut segmenti (en az 15).

Scolopendralar, bu grup denilince ilk akla gelen çıyan türleridir, ancak tek temsilci onlar değildir. Örneğin, jeofilomorflar, çok daha fazla bacağı olan çok daha küçük chilopodlardır. Yukarıda bahsedilen taksona ait olan Nannarrup hoffmani türü, sadece 1 santimetre uzunluğunda dünyanın en küçük çıyanı olma rekorunu elinde tutuyor.

4. Karanlık ve nem hayvanları

Çıyanlarla ilgili merak edilen konulardan biri , karanlık ve nemli girintiler olduğu sürece evrensel yaşam alanlarının toprak olmasıdır. Çok sayıda habitatı kolonize etseler de (kuru Akdeniz bölgeleri dahil), ancak dinlenmek için her zaman yüksek nemli mikro ekosistemler ararlar. Su kaybı onlar için büyük bir tehlikedir.

Çıyanların su kaybını en aza indirecek mumsu bir kaplaması olmadığından, su kaybını önlemek için nemli tutulmaları gerekir.

5. Doğal yırtıcılar

Tüm çıyanlar genel yırtıcı hayvanlardır. Açlıktan ölmek üzere olduklarında bitki yiyebilecekleri gözlemlenmiş olsa da, gerçek şu ki, bitki maddeleri diyetlerinin asgari bir yüzdesini oluşturuyor. Bu nedenle katı etobur olarak kabul edilirler.

Bu eklembacaklılar, büyüklüklerine bağlı olarak, yay kuyruk böcekleri, izopodlar, küçük böcekler, solucanlar ve hatta fareler ve küçük kuşları avlayabilirler. Bu grubun en ölümcül temsilcisi, 30 santimetreden  uzun olan ve çok güçlü çeneleri olan, orta büyüklükteki yılanları bile avlayabilen Scolopendra gigantea’dır.

6. Klinik olarak önemli bir zehir

Scolopendralar, genel boyutları onları oldukça tehlikeli kıldığı için çıyan grubunun en korkutucu temsilcileridir. Bu türlerin çoğu, ısırıklarıyla enjekte ettikleri zehirle bir insanı öldüremezler, ancak yoğun ağrıya, yaralanma bölgesinde eritemli ödem ve 2 haftaya kadar sürebilen kronik rahatsızlığa neden olabilirler.

Scolopendra subspinipes ve Scolopendra dehaani’nin zehirleri özellikle tehlikelidir ve ne yazık ki ara sıra insan ölümlerine neden olmuştur. Kişisel raporlara göre, bu türler ısırıklarıyla yaşayabileceğiniz en güçlü acıya neden olur.

7. Kırkayaklar ve çıyanlar aynı değildir

Yakın akraba olmalarına rağmen (her ikisi de Chilopoda taksonuna aittir), kırkayaklar ve çıyanlar dikkate değer bir evrimsel ayrışma yaşamıştır. Bu liste, aralarında sorunsuz bir şekilde ayrım yapmanıza yardımcı olacaktır:

1. Çıyanların her vücut segmentinde bir çift, kırkayakların iki çift bacağı vardır. Bu nedenle, genel bir kural olarak, kırkayakların daha fazla uzuvları olduğunu, dolayısıyla adlarını belirleyebiliriz.
2. Kırkayaklar yavaştır, çıyanlar ise alışılmadık derecede yüksek hızlarda koşarlar.
3. Daha önceki satırlarda söylediğimiz gibi, çıyanlar yırtıcı hayvanlardır. Öte yandan kırkayaklar, çürüyen bitkiler ve diğer organik madde türleri ile beslendikleri için detritivor olarak kabul edilir.
4. Bazı kırkayaklar kendilerini yırtıcılara karşı savunmak için kötü kimyasallar toplar veya yayarlar, ancak zehirli değildirler. Çıyanlar ise her zaman ellerinden geldiğince sokmaya ve zehirlerini aşılamaya başvururlar.

8. Çok romantik olmayan bir üreme

Çıyanlar ile ilgili en merak edilen şeylerden bir diğeri, üremelerinin oldukça arkaik olmasıdır. Çoğu türde genellikle çiftleşme olmaz: erkek spermle korunan bir spermatofor bırakır ve dişi geçtiğinde onu bulur, toplar ve kendini döller. Scolopendras dünyasında dans, kur yapma  yoktur.

9. Çıyanlarla ilgili merak edilenler: Yavrularına bakarlar

Bu eklembacaklılar romantizmdeki eksikliklerini iyi ebeveynler olmakla telafi ediyorlar. Geofilomorflar ve dişi scolopendralar, örneğin, yumurtaların üzerinde yuvarlanır ve onları korur, yüzeylerinde ortaya çıkabilecek olası akarları ve mantarları ortadan kaldırır.

Anne, yuvadan ayrılabilene kadar yeni doğan yavruyla birlikte kalır. Hatta bazı türler, yumurtadan yeni çıkmış yavruların dünyaya çıkmadan önce annelerinin vücudundan beslendiği matrifaji adı verilen bir davranış sergilerler. “Çocuklarınız için canınızı vermek” sözüne bu kadar bağlı olan çok az durum vardır.

Anne tarafından bakılmayan yumurtalar mantar ve çürümeye maruz kalır.

10. Bilinmeyen bir küresel durum

Çıyanlarla ilgili merak edilenlerin sonuncusu olarak büyük çoğunluğunun koruma statüsü açısından değerlendirilmediğini belirtmeliyiz. Bu, nüfus sayıları hesaplanamadığı ve özel koruma programları oluşturulamadığı için yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olup olmadıklarının bilinmediği anlamına gelir.

Bu nedenle hepimiz üzerimize düşeni yapmalı ve onlara gereksiz yere zarar vermekten kaçınmalıyız. Evde bir çıyan bulursanız, süpürgeyle dokunmadan süpürün ama öldürmeyin. Bu yırtıcılar, birçok insanın gözünü korkutmasına rağmen saygıyı ve hayranlığı hak ediyor.