İnsanın Çevre Üzerindeki Etkilerinin Göstergeleri Nelerdir?

Yazan ve doğrulayan biyolog Miguel Mata Gallego

Son Güncelleme: 21 Aralık, 2022

İnsanın çevre üzerindeki etkisinin göstergeleri, ekosistemin insan hareketlerinden ne kadar etkilendiğine karar verirken kullanılır. Bu göstergeler genellikle kirlilik ve sürdürülebilirlik konusunda bize ipuçları veren, doğada bulunan ölçülebilir parametrelere dayalıdır.

Bu göstergeler nedir? Bunları nasıl ölçebiliriz? Çevrenin fiziko-kimyasal özelliklerinden, çeşitli türlerin varlığı ve üremesine kadar, bu parametreler iş işten geçmeden bir ekosistemin gerilediğine dair bizi uyarabilir.

Doğayı koruma ihtiyacı

İnsanlar olarak hareketlerimiz yüzünden bıraktığımız devasa çevresel etkiler reddedilemez seviyede. İnşaatlar, kamusal altyapılar ve kaynak çıkartmaları sadece birkaç örnek olarak verilebilir.

Tüm bu sebeplerden dolayı, çevreyi insan hareketlerinden korumak için çevre kanunlarına bir dizi önlem eklemeliyiz. Gezegenimizdeki dominant tür olsak da keyfimizce istediğimizi yapamayız. 

Yıllarca, nüfusun ekolojik farkındalığı birçok ülkede çevre kanunlarına karşı büyük bir saygıyı tetikledi. Bu sayede, ekosistem içerisinde yapılan aktiviteler ve binalar için bir dizi sıkı protokol yayınlandı.

Çevresel etki değerlendirmesinin hedefleri

Tüm hükümetler ve çeşitli idareler, doğal dengeyi ne ölçüde değiştirdiğimizi tespit edebilmek için çevresel etki değerlendirmelerini (environmental impact assessments, EIA) kullanırlar. Kısaca anlatmak gerekirse, bir EIA’nın hedefleri şöyledir:

1. İnsan eylemlerinden etkilenen çevrenin durumu hakkında rapor çıkartmak.
2. İnsan eylemlerinin bir sonucu olarak ekosistemlerin geleceğini bilimsel bir şekilde tahmin etmek.
3. Söz konusu olan çevreyi etkileyebilecek olan kararlar için bir karar temeli olur.

Gösterge türleri ve örnekleri

The International Association for Impact Assessment (IAIA, Uluslararası Etki Değerlendirme Derneği) çevresel etki değerlendirmesini “gelişim teklifleri alınmadan, anlaşmalar yapılmadan önce ve sonra, bunların biyofiziksel, sosyal ve diğer ilgili etkilerini tanımlama, tahmin etme, değerlendirme ve hafifletme” olarak açıklıyor.

Çevre üzerindeki insan etkisi göstergelerini sıralamanın birçok farklı yolu var. Basitleştirmek için bu göstergelere, spesifik doğalarına ayırarak bakacağız:

• Fiziko-kimyasal: Çevredeki fiziksel ya da kimyasal parametrelere bağlıdırlar. En sık kullanılanları pH, nitratların konstantrasyonu ve organik karbonun konsantrasyonudur.
• Biyo-göstergeler: Bu göstergelerin varlığı çevrenin durumu hakkında bilgi verir. Kısaca bahsedeceğimiz birçok biyo-gösterge örneği mevcut.
• Jeomorfolojik: Bunlar doğanın sağılığı söz konusu olduğunda iki önemli faktör olan toprak ve erozyon durumunu değerlendirir.

1. Fiziko-kimyasal göstergeler

İsminden de anlaşıldığı gibi, bu göstergeler üzerine çalışılan çevredeki fiziksel ve kimyasal değişkenleri ölçmeye dayalı göstergelerdir. Dünyadaki her şey basitçe fizik ve kimyadan oluştuğu için her türlü etkiyi ölçebilirler.

Doğanın durumu hakkında bizi bilgilendiren birçok fiziko-kimyasal faktör var. Sulak çevrelerde, su kalitesi göstergeleri, turbidite ve çözünmüş oksijen özellikle önemlidir. Karasal çevrelerde, toprağın pH değeri ve örneğin nitratlar ve ağır metaller gibi çeşitli moleküllerin konsantrasyonları özellikle önemlidir.

2. Biyo-göstergeler

Bir ekosistemin sağlığına bakma konusundaki en önemli unsurlardan birisi de biyo-gösterge türlerinin varlığıdır. İsminden de anlaşıldığı üzere, bu canlıların varlığı bir ekosistemin düzgün çalışıp çalışmadığı hakkında bize bilgi verir.

Bu türlerin çevresel rahatsızlık veren faktörlere karşı çok hassas olma özellikleri vardır. Bu canlıların bir kısmı liken gibi bitkilerdir ama morfolojik olarak kompleks olan birçok biyo-gösterge hayvan da vardır.

Sulak ekosistemlerde, böcek larvaları gibi bazı omurgasız organizmalar da suyun kalitesi hakkında iyi bir göstergedir. Omurgalılarda, su samuru sağlıklı tatlı su sistemleri için muhteşem biyo-göstergedir çünkü şartlar kötüleşir kötüleşmez orayı terk ederler.

3. Çevre üzerindeki insan etkisinin diğer göstergeleri

Yukarıda bahsettiklerimiz hariç, çevreyi etkileyebilecek diğer birçok faktörü hesaba katan daha sayısız gösterge var.

Buraya peyzaj ile ilgili olan göstergeleri dahil edebiliriz: örneğin erozyon ve hava kirliliği. Buna benzer bir şekilde, biyolojik çeşitlilik bir bölgenin çevresel sağlığına karar vermeye çalışırken de önemli bir etkendir. Yani, biyolojik çeşitlilik göstergeleri bir bölgede ne kadar tür olduğunu öğrenmemize yardımcı olur.

Sonuç olarak, çevre üzerindeki insan etkisinin göstergeleri, doğal bir alanın durumunu anlamamızda bize yardımcı olur. Bunun bir sonucu olarak, o bölge için çevresel anlamda akıllıca kararlar verebiliriz.